domingo, 28 de abril de 2019

DICIONÁRIO GUARANI E KAIOWÁ


DICIONÁRIO GUARANI E KAIOWÁ


A
A: aqui, lugar
Ã: sombra, alma
A: cair
Aguara: raposa
Águi: daqui
Águio: de aqui para lá
Aguyje: obrigado
Ahániri: não
Ahoja: frazada
ahy'o: garganta, voz
aichejáranga: pobrezinho! Ai!
Aipo: aquele
aipóramo/aipórõ: então
aja: durante
ajaka: cesto
aje'i(ma): hace rato
ajépa: verdade?
Aju: maduro
Ajúra: cuello
Akã: cabeça
Acata: cabeçaa dura
Akãjere: marear-se
Akãnundu: febre
Akãraku: enamorado, louco
akatú (v) ape: derecha (a la)
akãvai: apaixonado, louco
aky: verde, no maduro
akÿ: mojado
Alemaniagua: alemán
Alkila: alquilar
Ama: chuva
Ama'ÿ: seco, seca
amambai: helecho
ambue: otro
amo: aquel, aquellos
amo tuguápe: allá en el fondo
amyrÿi: difunto
aña: diablo
aña retã: infierno
andai: calabaza
añete: verdad
añete (hápe): verdad (en)
anga: pobrecito
ánga: alma
anga, nga: lastimosamente
angata: preocupado
ange: hoy
ange pyhare: anoche
angeko(i): preocupado
angepyhare: anoche
angerete: hace poco
angu'a: mortero
angue: alma de muerto
ani (-tei/-ti): ¡no!
ani chéne!: no será, que no sea
año(nte): solo
ao: ropa, vestido
ape: espalda
ápe: aquí
apere'a: coelho
apesã [avati]: un manojo [de maíz]
apo: confección
apu'a: redondo
apyka: asiento, silla
apysa: oído
apyte: centro
apytépe: en medio de
ára: día, tiempo
ára haku: calor, alta temperatura
arahaku: verano
arai: nube
araka'épa: cuándo
araka'eve: nunca
aramboha: almohada
aramboty: cumpleaños
aramirõ: almidón
arandu: sabiduría, sabio, listo.
Arapoty: primavera
Ararecha: nacer
araro'y: invierno
arasa: guayaba
aratiri: relámpago
aravo: hora
are: tardar
are porã: buen rato
aréma: desde hace tiempo
arete: fiesta
arhel: antipático
ári: sobre
árupi: por aquí
ary: año
asaje: media mañana, mediodía
asajepyte: mediodía
asúpe: izquierda
asy: mucho, profundo
ate'ÿ: pereza, perezoso
atukupe: espalda
aty: reunirse, reunión
ava: hombre
áva: cabellera
ava ñe'ê: guaraní, lengua
avakachi: ananás
avati: maíz
avati: pororo maíz frito
avati: soka: pisón de mortero
avei: también
ay: antipático

C
Cháke: cuidado
Chara: lã
che mba'e: mío
che rendumi: perdón, escúchame
che réra: llamarse
che róga opyta: vivir
che rógape: casa
chera'arõ: espérame
chichã chinche chipa torta
chokokue: campesino
chokora: chocolate
chyryry: frito

D
dipara echar a correr

E
e (ha'e/ere/he'i) decir
e'a! ¡oh!
eíra miel (de caña), azúcar
eirete miel de abejas
eiru, eira rúa abeja
ete verdadero
eterei mucho, muy, demasiado

F
falta faltar

G
Gana: ganar
gua: originario de
gua'u: ficticio, falso
guahu: aullar
guapy: sentarse
guarã: para
guaraniete: guaraní puro
guaripola: aguardiente, caña
guasu: grande
guata: caminar, viajar
guata: funcionar
guataha: viaje
gue: apagarse
guéi: boi
guejy: bajar(se)
gueteri: todavía
gui: de, por
guio, guivo: al lado de, detrás de
guive: desde (que)
guy, guýpe: debajo
guyra: pájaro
guahe: llegar
guaiguî, guaimi: anciana
guazú: grande

H
Ha: e, que
Agua: para que
ha (aha/reho/oho...): irse, ir
ha hakykuéri: seguir
ha'ã: jugar a, disparar, tirar, probar
ha'aresa: nacer
ha'arõ: esperar
ha'ejevy: repetir, volver a realizar
ha'etépe: puntual
ha'evéma: basta
ha'evete, ra'evete: mismo
agüere: por, a causa de
hai: escribir, grabar
hái: ácido
háime(te): casi
haimetéma: casi
háke: cuidado
haku: calor
hakykuépe: detrás
hapy: quemar
hasýpe: por fin
hasýpe: apenas
hasa: pasar
hasy: difícil
hasy: enfermo
hasy chéve: doler
hatã: duro
havõ: jabón
hayhu: querer, amar
hayviru'i: lloviznar
he: rico, agradable
he'ê dulce
he'ise: significa
he'ÿ: soso
hecha: ver, notar
hechanga'u: añorar
hechapyrã: interesante
hechauka: mostrar, hacer ver
hêe: sí
heja: dejar
hela: buscar
hendu: escuchar, oír, entender
henói: invitar, llamar
henondépe: delante
henyhê: lleno
hepy: caro
hepyme'ê: pagar
hesãi: sano
hesakã: claro
hesape: alumbrar
hese: por él
heta ára rire: mucho tiempo
heta, eta: muchos
hetaitéramo: a lo sumo
hete: besar
hete: oler
hi'a: fruta, da
hi'ã: parece
hi'ãnte chéve: ojalá
hi'ári: encima
hi'ári: además
hi'upy: alimento, comida, comestible
hory: divertido, alegre, feliz
hovasa: bendecir
hovy: verde azulado
hovyû: verde oscuro
hû: negro
hu'u: tos
hu'û: blando
hupi: levantar
hupity: alcanzar
hyepýpe: dentro
hykue: mojado
hypýi: rociar

I
Ichupe: él, lo, a él
Igústo: gusto
Ikatu: posible
ilaja porã: simpático, de buen carácter
iñepyrûme: principio, comienzo
ipýpe: dentro
ipahá(gue): último
ipahápe: finalmente
iporã chéve: gustar
iporãma: suficiente, bastante
iporãmante: bastante
irû: colega, compañero
irundy: cuatro
ita: piedra
itakua: cueva

J
Ja: caber, pegarse
Jagua: perro
Jaguarete: jaguar, tigre
jahe'o: llorar
jahu: bañarse
jahuha: baño
jajái: resplandor
jakare: yacaré, caimán, cocodrilo
jakuaruha: letrina
japepo: cazuela, olla
papi: marcharse, rumbear, disparar
japo: hacer
japo tembi'u: cocinar
japu: mentira, mentir
japysaka: escuchar bien
jarýi: abuela
jára: dueño
jasy: luna, mes
jave: durante, cuando
javorái: maleza
javy: equivocarse, perderse
je'oi: acudir, socorrer
jeheka: dedicarse
jehu: suceder
jei: separarse
jejavy: perderse, equivocarse
jejoko: contenerse, agarrarse, sostenerse
jejuhu: encontrarse
jeko: se dice, se rumorea
jekuaa: conocerse, ser conocidos
jepe: incluso, a pesar de, aunque, pero
jepe'a: lenha
jepe'e: calentarse
jepi: frecuentemente
jepohéi: lavarse las manos
jepoka: torcido
jepokuaa: acostumbrarse
jeporu: utilizar
jepy'apy: preocuparse, sufrir
jerokyha: baile
jerovia: confiar, tener fe
jeroviaha: documento, papeles
jerure: pedir
jetapa: tijera
jetavy'o: aprender
jety: boniato, batata dulce
jevy, jey: volver a, otra vez, nuevamente, de nuevo
jey'u(rã): bebida
joa(ju): juntamente, juntos
jogapo: construir
jogua: comprar
jogua: parecerse
joguapy: bulto
johéi: lavar
jere: contorno, vuelta, giro
jerere: alrededor de
jeroky: bailar
jojói: hartarse, tener hipo
jojuhu: encontrarse
joka: romper
Joao: sujetar, atajar
Jokoha: obstáculo
Jokuaa: conocerse
Jokuái: emplear
Jopara: mezcla de guaraní-español
Jopara: mezcla, mezclado
Jope: calentar
Jopi: picar
Jopói: regalo
Jopy: apretar
Joso: moler, pisar
Jovái: enfrentarse
Ju: venir
ju'i: rana
juavy: diferenciarse
juayhu: amor mutuo
juhu: encontrar
juka: matar
juky: sal
juky: simpático
jukyry: salmuera
jukysy: caldo
jupi: subir
juru: abertura, boca
jurujái: admirarse
jurumi: oso hormiguero
juruvy: medio abierto
jyva: brazo

K
Kã: seco
ka'a: yerba mate, planta, hierba
ka'aguy: monte, bosque
ka'aguy: bosque
ka'aru: tarde
ka'avo: hierbas, verdura
ka'ay: mate
ka'ê: asado
ka'i: mono
ka'u: borracho
ka'ygua: mate, calabaza
kachiãi: indisciplinado, informal
kái: quemarse
kaigue: sin ganas
kaigue: aburrirse
kakaha: letrina
kakuaa: adulto, crecer
káma: pecho, busto
kambuchi: cántaro
kamby: leche
kambyrypy'a: cuajado
camisa: camisa
kane'õ: cansancio, cansado
kangue: hueso
kangy: deprimido, lánguido, débil
kañy: esconderse, perderse
kapi'i: paja
kapi'y: carpincho
kapilla: ciudad
kapiÿva: carpincho
karaguata: bromeliáceas
karai: señor
karai ñe'ê: español
karape: bajo
karia'y: mozo
kart: comer, comilón
karugua: ciénaga, estero
karumbe: coche de plaza, tortuga
kasõ: pantalón
káso: historia, cuento
vatu: sí, pues
katupyry: inteligente, hábil
káva: avispa
kavaju: caballo
kavara: cabra
kavure'i: pájaro de buena suerte, atractivo
kay'u: tomar mate
ke: dormir, guardarse, entrar
keha: hotel
kéra: sueño
kerana: dormilón
kesu: queso
kirirî: callarse
ko: andar, vivir, estar
ko árape: hoy
ko rei: estar ocioso
ko'ápe: aquí
ko'árupi: por aquí
ko'ê: amanecer, la mañana
ko'êmbuéramo: pasado mañana
ko'êro: mañana
ko'êroite: muy pronto de mañana
ko'êsoro: romper del alba
kóche: coche, automóvil
kóga: huerto
kóga: huerta
kóicha: así
kóina: he aquí, toma
kokue: roça
kokuehe: faz alguns dias
komû: letrina
kopi: desmalezar, rozar
kora: corral
korapy: corral
kororõ: rugir
kotevê: necesitar
koty: habitación, pieza
kotyo: hacia
kóvante jepe: por lo menos
kove: vivir
koygua: campesino
ku: aquel
kû: lengua
ku'asã: cinturón, faja
ku'e: moverse
ku'i: molido
kua: agujero
kuã: dedo
kuaa: conocer, saber
kuairû: anillo
kuarahy: sol
kuarahy'ã: sombra
kuarahyreike: este
kuarahyresê: oeste
kuatî: zorrita, ardilla
kuatia: papel
kuatia ñe'ê: libro
kuave'ê: ofrecer
kue, ngue: ex- , fuera de
kuehe: ayer
kuehe ambue: anteayer
kuera: sanar
kuerái: estar harto
kuimba'e: hombre, varón
Cumandá: poroto
Kumby: probar
Kuñakarai: señora
Kuñataî: señorita, muchacha
Kundaha: investigar
kunu'û: mimos, caricias
kupépe: detrás de
kure: cerdo
kuriete: tarde (muy)
kuru: lepra, sarna
kururu: sapo
kurusu veve: avión
kutu: herir, clavar
ky: llueve
ky'a: sucio
ky'a'o: limpiar
ky'ÿi: ají
kyha: rede
kyhyje: temer
kyju: grilo
kypy'y: hermana menor
kyra: gordo, grasoso
kyre'ÿ: ganas, deseo
kyrÿi: tierno, frágil
kyse: cuchillo
kytî: cortar
kivi: hermano de la mujer

L
Lája: costumbre, clase, carácter
Lembu: escarabajo
Liga: conseguir

M
mýi: moverse
ma: ya
ma'ê: mirar, atender, observar
maerãpa: para qué
mainumby: picaflor, colibrí
maiteipa: saludo
malisia: pensar, suponer
mamóguipa: de dónde
Mamóngotyo: hacia dónde
Mamópa: dónde, adónde
mamoyguápa: de dónde
maña: mirar
mandi: pues, sólo
mandi'o rapo: raíz de mandioca
mandi'o: mandioca
mandu'a: acordarse, tener memoria, recordar
manduvi: maní, cacahuete
mandyju: algodón
mano: morrer
mante: somente
manterei: continuamente, siempre
máramo: nunca
marandu: noticia, mensaje
marangatu: santo/a, bendito/a, estimado
marave: nada
marave ndoikói: no importa
marcha: funcionar
máva mávapa: quiénes
máva mba'épa: de quién
Mávapa: quiénes
mayma(va): todos
maymáva: todo
mba'apo: trabajar
mba'e: cosa, algo, propiedad
mba'e heta: rico, con propiedades
mba'e rovy: verdura
mba'éguipa: por qué
mba'ehápa: por qué
mba'éichapa: cómo
mba'embyasy: triste, melancólico
mba'épa: qué
mba'ére(he)pa: por qué
mba'eve: nada
mba'evete chéve: no importa
mbaraka: guitarra
mbarakaja: gato
mbarete: fuerte
mbayru: coche, recipiente
mbegue: despacio
mberu: mosca
mbichy: assado
mbo'e: ensinar
mbo'ehao: escuela
mbo'ehára: profesor/a
mbo'y: regar
mbochyryry: freír
mboguataha: el que hace caminar, guía
mboguejy: bajar
mbohapy: tres
mbohe: condimentar
mboheha: condimiento
mbohory: alegrar, encantar
mbohovái: desobedecer, contestar
mbohupa: huésped
mbohupa: albergar
mbói: serpiente
mboja'o: compartir
mbojaru: burlarse
mbojegua: adornar
mbojere: traducir, dar vuelta, trasladar
mbojoja: igualar
mboka: arma de fuego
mbokaja: cocotero
mbokapu: tirar, disparar
mbopi: murciélago
mbopu: tocar
mborayhu: amor
mborayhuhápe: cariñosamente
mborevi: tapir
mboriahu: pobre
mbota: golpear
mbotavy: engañar, atontar
mboty ... ary: cumplir años, cumplir, cerrar
mbou: enviar
mbovýpa: cuántos
mbovy: pocos
mbovyetéramo: menos, por lo menos
mbovyve: gratis, menos
mboy'u: dar de beber
mboyve: antes
mboyvytimbo: levantar polvo
mbujape: pan
mburika: mula
mburukuja: árbol de mburacuyá
mburuvicha: grande chefe
mburuvicha: presidente
Mburuvicha Róga: casa presidencial
mbyai: estropear
mbyaku: calentar
mbyaty: reunir
mbyja: estrella
mbyky: corto
mbyry'ái: calor (tengo calor)
mbytépe: entre, entrar, dentro de
me'ê: dar, permitir, otorgar
memby: hijo/a
memby'anga: ahijado, ahijada
membykuña: hija
meme(te): continuamente
ména: marido
menda: bodas, casarse
mendare: casado
mi: un poco
michî: pequeño
míkro: micro, colectivo
mimbi: brillar
mimby: flauta
mimói: hervido
mirî: pequeño
mitã: muchacho, joven
mitã Tupã: arete navidad
mitã'i: niño
mitã'i (okambúva): bebé, lactante
mitãkuña: niña
mo'ã: pensar
moakãrasy: dar dolor de cabeza
moambue: cambiar
moherã: dudar
mohesakã: explicar, aclarar
moî: poner, meter
moinge: meter
moirû: acompañar
mokã: secar
mokambu: amamantar
mokõi: dos
mokunu'û: acariciar, mimar
momaitei: saludar
momba: acabar
momba'apo: hacer trabajar
mombáy: despertar mombe'u: narrar mombyry: lejos mombyrygua: de lejos, forastero momorã: admirar mondýi: asustar monda: robar mondaha: ladrón monde: vestir mondo: mandar, enviar moñe'ê: leer moñenoña: criar mongaru: alimentar monguera: curar mongy'a: ensuciar mono'õ: cosechar moõpa dónde mopane desilusionar mopotî limpiar morotî blanco mosaingo colgar muã luciérnaga myakÿ: mojar myaña: empujar myasãi: extender, publicar myatã: estirar myatyrõ: arreglar, componer myendy: encender mymba: animal doméstico
mymbakuéra: ganado

N
nahániri: no
nambi: oreja
nandi descubierto, vacío
néi: permitir, consentir
néike!: ¡vamos!
nd(a) ... véima: ya no ... más
ndahasýi: sencillo, fácil, barato
ndaikatúi: imposible
ndaipóri: no hay
ndaje: se dice
ndikatúi: no es posible
ndive, ndie, ndi: con
ne'îra: todavía
ne'îra gueteri: todavía no
neuma: vendedor, negocio, tienda, negociador
nga'u: espero que, ojalá
ngotyo: dirección, hacia
nohê: sacar
nohê ta'anga: sacar fotos
nte: sólo
núne: tal vez
nupã: castigar, pegar

Ñ
Ña: señora, doña
ña'embe: plato
ñaimo'ã: igual, parecido
ñana: hierba no medicinal
ñana: letrina
ñaña: malo
Ñandejára: Dios, Nuestro Señor
Ñandú: araña
Ñandú: visitar
Ñandú: sentir
ñandu guasu: ñandú
ñanduti: telaraña, encaje artesanal, paraguayo, ñandutí
ñandy: grasa
ñangareko: cuidar
ñani: correr
ñañu(v)ã: abrazar
ñapy'û: sartén
ñapytî: atar
narã: naranja
ñarõ: selvagem, bravo
ñasaindy: luz de la luna
ñati'û: mosquito
ñati'û jokoha: mosquitero
ñe'ê: hablar, idioma, palabra, lengua
ñe'ême'ê: prometer
ñe'enga: refrán, proverbio
ñeha'ã: esforzarse
ñehê: derramarse
ñehendyvapo: afeitarse
ñekuave'ê: ofrecerse
ñekytî: cortarse
ñembo'e: rezar
ñembo'e: aprender
ñembo'euka: aprender
ñembohory: burlarse
ñemboi: desnudarse
ñemboja: arrimarse
ñembojaruhápe: en broma
ñemboki: enamorarse
ñembosako'i: prepararse
ñembosarái: jugar
ñembyahýi: hambre, apetito
ñembyai: estropearse
ñembyasy: sentir, lamentar
ñembyaty: reunirse
ñemi: esconderse
ñemiháme: escondido, a escondidas
ñemitÿ: semear
ñemoî: ponerse
ñemonde: vestirse
ñemongeta: conversar
ñemu: vender
ñemuha ñemi: contrabandista
ñeñandu: sentirse
ñeno: acostarse
ñepyrû: começar
ñongatu: guardar
ñonte: solo
ñopu: herirse
ñorairõ: guerra, guerrear, luchar, pelear
ñoty: sembrar, enterrar, cultivar
ñu: campo
ñuã: tapar, abrigar
ñuhã: trampa
ñurumi: oso hormiguero
ñyrõ: perdonar

O
Óga: casa
Oî: há
oî porã: está bien
oîma: listo
oimehápe: donde quiera
oimeraêva: cualquiera, cualquier
oka: fuera
okápe: fuera
okára: campo
okaraygua: campesino, forastero
okê: puerta
oñemboty: cerrado
opa rire: después de todo, al final, finalmente
opaite: todos
opáma: acabó
opárupi: por todas partes
osoro: roto
ovecha: oveja
ovetã: ventana

P
Pýpe: dentro de
Pýra: crudo
Pa: todo, totalmente
Pa: acabarse
pa'ã: obstrucción, atasco
pa'ã: depender
pa'i: sacerdote
pa'irã: seminarista, futuro sacerdote
pa'û: intersticio, espacio
paha: final, último
paha: fin
paje: encanto, magia
pakova: banana
panambi: mariposa
pane: mala suerte
papa: contar
para: agua grande, mar
paraguái: paraguayo, Paraguay
páy: despertar
pe: en, ese
pe: ancho
pê: romperse
pe'a: quitar, abrir
pehengue: pedazo, fragmento, parte
péicha: así
péina ápe: he aquí
pepo: ala
pererî: delgado
peteî: uno
peteîha: primero
peteînte: único
petÿ: tabaco
petÿndy: tabacal
péva: ése
peve/meve: hasta
pi: escampar
piári: en busca de
pila'i: cansado
pinda: anzuelo
pindo: palmera
pióla: cuerda
pira: pez, pescado
pirãi: piraña
pirakutu: pescar
pirapire: dinero
pire: piel, cáscara
pire'o: descascarar
pirevai: malhumorado
piru: flaco
pita: fumar
po: saltar
po: mano
po guýpe: en poder de
po'a: suerte
po'i: estrecho, fino
po'o: arrancar
pochy: enojo, enojarse
pohýi: pesado, grave
pohã: remedio
pohãno: curar
pohãnohára: médico, doctor
pohe: hábil
poi: soltar
poko: tocar
pombéro: espíritu de la noche
porã: bueno, lindo
porãiterei: excelente
porãmínte: bastante bien
porandu: preguntar
porazo: escoger
pore'ÿ: ausente
poreno: fornicar, hacer el amor
poriahu: pobre
poroapo: apreciar, valorar
porombo'e: enseñar
pororo: chisporrotear
poru: usar
poruka: prestar
pota: querer, desear
potaje: preferir, querer más
potî: limpio
poty: flor
poyvi: hilo recio de algodón
pu: sonido, música
pu'ã: levantarse
puka: reírse
pukavy: sonreír, reír a medias
puku: largo
pukukuévo: a lo largo de
pupo: hervir
purahéi: canción, cantar
py: pie
py nandi: descalzo
py'a: corazón, entraña
py'a mirî: temeroso
py'a rasy: hambre
py'aguapy: tranquilizarse
py'aguasu: valiente
py'akue: hígado, tripas
py'amirî: cobarde
py'apy: pena, quebranto, aflicción
py'arasy: dolor de estómago
py'aro: odio
py'ÿi: frecuentemente, a menudo
pya'e: rápidamente, aprisa
pyahu: nuevo
pyapy: boneca
pyhare: noche
pyhareve: mañana
pyhy: fornicar
pyhy: tomar, agarrar
pypore: huella
pyrague: espía
pyrû: aventajar, pisar
pysã: dedo del pie
pysyrýi: resbalar
pyta: talón
pyta pararse, detenerse, quedarse
pytã: rojo
pytagua: forastero
pytangy: color rosa
pyte: chupar
pyti'a: pecho
pytû: oscuro
pytu'u: descansar
pytumby: anochecer
pytyvõ: ayudar
pytyvõhára: ayudante

R
Rã: futuro
Vaha: llevar
Rumbosa: desayunar
Ramo: acabar de, recién, cuando, si
Rangue: en lugar de
Rapykuéri: detrás de
Rasa: extremamente
Rasê: llorar
Rehe: por
Rei: en vano
Reínteko: de balde no más
rekaka pa'ã: estreñimiento
rekakahýi: defecar, sentir ganas
rekávo: en busca de
reko: tener
remby: sobrar
rendápe: al lado de, junto a
renondépe: delante de
resarái: olvidarse de
rire: después
ro: amargo
ro'y: frío
ro'ysã: fresco
roguerohory: felicitación!
Rohory: apreciar
Rohory: felicitar
Rojy: bajar
Ropehýi: tener sueño
Ropurahéi: cantar
Rovái: enfrente de
Rovia: creer
Ru: traer
ru'anga: padrino
rupi: alrededor de, por
ruru: hinchado
ruruka: hacer traer
ry: líquido
ryguatã: satisfecho, harto
ry'ai: sudar
ryakuã: oler bien
rye colitis
rye guasu: embarazada
ryguasu: gallina
ryguasu rupi'a: huevo de gallina

S
sa'i: poco
sa'yju: amarillo
saingo: colgado
sambyhy: manejar, conducir
sapatu: zapato
sapukái: grito
sapy'a py'a: de vez en cuando
sapy'a py'aite: raras veces
sapy'a(itépe): súbitamente, de repente
sapy'a(mi): ratito, un momento
saraki: vivaracho
sarambi: desorden, desordenado
sãso: libre
se: querer
sê: salir
sevo'i: lombriz
sevói: cebolla
so: romperse
so'o: carne
soka: palo del mortero
soro: romperse
su'u: morder
sunu: tronar
sy: madre
sy'anga: madrina
sÿi: liso, resbaladizo
syry: fluir
syva: frente

T
ta'ýra/ra'y/ita'ýra: hijo
ta'anga: imagen, foto
ta'ÿi: semilla, brote, esperma
taguato: aguilucho
taguato resay: aguardiente
tahýi: hormiga
tahachi: policía, agente
tái: picante
tãi: diente
taita: papá
taita guasu: abuelo
tajýra/rajy/itajýra: hija
tajy: lapacho(árbol)
takã: ramo
tako: vulva
taku: calor
takuára: cana
takuare'ê: caña dulce
takykuégotyo: atrás, hacia atrás
takykuépe: atrasado
tanimbu: ceniza
tapýi: rancho
tape: camino
tape guasu: carretera
tapehû: carretera asfaltada
tapi'a: pene, testículos
tapia: frecuentemente, siempre
tapicha: prójimo, gente
tapiti: liebre
tapo: raíz
tapykue: parte posterior
tapykuéri: detrás de
tapypi: vulva
tarave: cucaracha
tarova: enloquecer
tasê: llanto, lloroso
taso: gusano
tasy: enfermedad, enfermo, dolor
tata: fuego
tataindy: vela
tatakua: horno
tatapÿi: brasa
tatarendy: llamas
tatatî: fumaça
tatatína: neblina
tataypy: cocina, hogar
tatî: espina
tatu: armadillo
táva: pueblo, ciudad
tavy: ignorante, tonto, loco
techapyrã: ejemplo
teindy: hermano
teju: lagarto
tekaka: excremento
teko: costumbre, naturaleza, modo
tekotevê: importante, necesario
tekove: vida, persona
tembe: labio
tembe'y: orilla, frontera
tembi'u: comida
tembiapo: trabajo
tembiasakue: historia
tembiporu: utensilio, cubierto
tembireko: esposa
tembo: pênis, broto 
temiarirõ: nieto
temimbo'e: alumno
tenda: lugar
tenda: montado
tendy: saliva
tendy: luz
tendyva: barba
tenonde: delante de
tenondépe: adelante
tenonderã: primero, ante todo, especialmente
tepoti: excremento
tepy: precio, valor
téra: nombre
térã o téra joa(py): apellido
tere§uahe porãite: bienvenido
terere: mate frío
tesa: ojo
tesãi: salud
tesay: lágrima
tetã: patria, país
tete: cuerpo
tetekue: cadáver
tetyma: pierna
tevi: culo
tî: tener vergüenza
tî: nariz
tie'ÿ: escandaloso
timbo: humo, cigarro
togue: hoja
topa: encontrar
tory: felicidad
tova: cara
tovasy: tristeza
tû: pique, nigua
tu'ã: cima
tugua: fondo
tuguái: apéndice, cola
tuguy: sangre
tuguysê: menstruación
tuicha, tuvicha: grande
tuja: viejo
tuju: barro
tuku: langosta
tumby: asentaderas
tupa: cama, lecho
tupao: iglesia
Tupasÿ: Virgen Maria
tupi'a: huevo
túva/itúva: padre
tuvicha: jefe
tuvy: tío
ty: tirar, echar, acumular
ty'ai: sudor
tyahýi: orinar
tyapu: ruido
tye: vientre
tyeguy: bajo vientre
tyke: hermana mayor
tyke'y: hermano mayor
tykua: cebar mate
tykue(re): zumo, jugo
tyky: gotear
tymba: animal doméstico
typei: barrer
típica: escoba
tyre'ÿ: huérfano
tyvy – tyvýra: hermano menor
tyvyta: ceja

U
U (ha'u/re'u/ho'u): comer, beber, alimentarse
Upéi: después, luego
Upéicha: así
Upéicharamo: si es así, entonces
Upépe: allí
Upéramo: en aquel tiempo
Upy: comestible

V
Výro: tonto
Va: mudarse, cambiar
Vai: malo, feo
váicha chéve: parece
vakapi: fútbol
vakapi: piel, cuero
vale: valer
vare'a: hambre, tener
ve: más
vende: vender
vera: relampaguear, brillar
veve: volar
vevúi: ligero
vo: al, para, en
vo: cuando
voi: temprano
bocoy: luego
vosa: bolsa
vy: medio
vy'a: alegrarse
vy'a: divertirse
vy'a: alegrarse
vy'a'ÿ: malestar

Y
Y: água
Ÿ: sim
y'aha: salto de agua
y'u (hay'u/rey'u/hoy): beber água
yúhéi: teer sede
yga rupa: porto
ygára: canoa, "barco"
yke: lado
ykére: ao lado de
ykua: poço
yma: faz tempo
ynambu: perdiz
ybýpe: junto
ypa: lago
ype: pato
ypy: começo, origem
ypykuéra: antepassados
ÿrehe: sin

FRASES E EXPRESSÕES PARA EXAME MÉDICO
Mba'exa re'u arã pohã: como tomar remédio?


BIBLIOGRAFIA
Wilson Galhego Garcia